Kepentingan dan pertimbangan etika penggunaan model haiwan dalam penyelidikan

Oleh: Prof Madya Dr Rafeezul bin Mohamed, Jabatan Sains Bioperubatan, Institut Perubatan dan Pergigian Termaju, Universiti Sains Malaysia.

Penyelidikan menggunakan model haiwan memainkan peranan penting dalam meningkatkan pengetahuan saintifik dan perubatan selama berabad. Dari biologi asas hingga penyakit manusia yang kompleks, haiwan telah membantu para penyelidik memahami mekanisma pelabagai penyakit, menguji rawatan baharu, dan menemui penemuan yang telah meningkatkan kesihatan manusia. Artikel ini membincangkan kepentingan penyelidikan haiwan, jenis model haiwan yang biasa digunakan, dan pertimbangan etika yang perlu diutamakan dalam penyelidikan tersebut.

Kepentingan Penyelidikan Haiwan

Penyelidikan haiwan memberikan pandangan berharga tentang bagaimana sistem biologi berfungsi dan bagaimana penyakit merebak. Berbeza dengan kajian secara in vitro (eksperimen yang dilakukan di luar organisma hidup, seperti dalam petri dish), model haiwan membolehkan penyelidik mengkaji interaksi biologi yang kompleks dalam organisma hidup. Ini amat penting untuk memahami keadaan yang melibatkan banyak organ, laluan isyarat yang rumit, dan tindak balas keseluruhan tubuh terhadap penyakit.

Beberapa sumbangan utama penyelidikan haiwan termasuk:

Memahami Mekanisma Penyakit: Model haiwan telah membantu para penyelidik menyelesaikan punca pelbagai penyakit, seperti kanser, diabetes, dan penyakit kardiovaskular. Dengan mengkaji haiwan yang mengalami keadaan yang menyerupai penyakit manusia disebabkan haiwan seperti mencit mempunyai kadar kebersamaan 97.5% DNA dengan manusia, penyelidik mendapat pemahaman yang lebih mendalam mengenai bagaimana penyakit ini berkembang dan bagaimana ia boleh dirawat dengan lebih berkesan.

Mengujikan Rawatan dan Ubat Baru: Sebelum terapi atau ubat baru diuji pada manusia, model haiwan digunakan terlebih dahulu untuk menilai keselamatan, keberkesanan, dan kesan sampingannya. Proses ini membantu mengenal pasti rawatan yang menjanjikan dan meminimumkan risiko terhadap kesihatan manusia. Sebagai contoh, kajian haiwan memainkan peranan penting dalam pengembangan insulin untuk rawatan diabetes dan vaksin untuk penyakit seperti COVID-19 dan polio.

Menilai Teknik Pembedahan dan Peranti Perubatan: Model haiwan digunakan untuk menguji dan memperhalusi teknik pembedahan dan keberkesanan serta keselamatan peranti perubatan.

Mengkaji Pengaruh Genetik dan Alam Sekitar: Penyelidikan haiwan juga membantu saintis meneroka pengaruh genetik dan alam sekitar terhadap kesihatan. Dengan memanipulasi gen atau mendedahkan haiwan kepada faktor alam sekitar (seperti diet, toksin, atau stres), penyelidik dapat menghasilkan model haiwan pelbagai penyakit dan mengkaji bagaimana faktor-faktor berbeza saling berinteraksi untuk mempengaruhi kesihatan manusia.

Jenis Model Haiwan yang Digunakan dalam Penyelidikan

Terdapat beberapa jenis model haiwan yang digunakan dalam penyelidikan. Model haiwan ini dipilih berdasarkan soalan saintifik yang sedang dikaji. Beberapa model yang paling biasa digunakan termasuk:

• Tikus dan Mencit: Tikus dan mencit adalah haiwan yang paling banyak digunakan dalam penyelidikan kerana persamaan genetik mereka dengan manusia, saiz kecil, dan kadar pembiakan yang tinggi serta senang dijaga. Mereka digunakan dalam kajian meibatkan penyelidikan kanser, neurobiologi dan imunologi. Pengubahsuaian genetic yang menggunakan kaedah kejuruteraan genetik menghasilkan tikus transgenik, membolehkan penyelidik mengkaji gen-gen tertentu dan kesannya terhadap penyakit.

• Primata bukan manusia: Primata bukan manusia, seperti monyet dan kera, digunakan dalam kajian yang lebih lanjut kerana mempunyai kerumitan biologi seperti manusia. Mereka biasanya digunalan dalam kajian penyakit neurologi, kognisi, dan tingkah laku. Walau bagaimanapun, penggunaan mereka dikawal selia dengan lebih ketat kerana kebimbangan etika dan kos penjagaan serta pengurusan haiwan ini.

• Anjing dan Babi: Anjing, terutamanya beagle, dan babi digunakan dalam kajian penyakit kardiovaskular dan teknik pembedahan. Babi sering digunakan dalam kajian yang memerlukan model yang lebih besar kerana persamaan fisiologi mereka dengan manusia, terutamanya dari segi saiz jantung dan organ. Anjing digunakan dalam kajian yang melibatkan kesihatan jantung dan ujian peranti perubatan seperti alat pacu jantung.

• Ikan dan Amfibia: Ikan, terutamanya ikan zebrafish, semakin popular dan semakin banyak digunakan dalam penyelidikan biologi genetik dan perkembangan. Embrio ikan zebrafish adalah telus, yang membolehkan penyelidik mengkaji perkembangan organ dan tisu secara langsung. Amfibia seperti katak digunakan dalam kajian mengenai regenerasi dan penyembuhan tisu.

• Mammalia Lain: Haiwan seperti arnab, guinea pig, dan musang juga digunakan dalam penyelidikan. Sebagai contoh, arnab digunakan dalam kajian kolesterol dan penyakit jantung, manakala guinea pig digunakan untuk mengkaji penyakit pernafasan dan agen berjangkit.

---

Pertimbangan Etika dalam Penyelidikan Haiwan

Walaupun penyelidikan haiwan telah memberikan sumbangan besar dalam kemajuan saintifik dan perubatan, ia menimbulkan persoalan etika yang penting. Menyeimbangkan keperluan untuk kemajuan saintifik dengan kebajikan haiwan adalah kebimbangan utama. Pertimbangan etika termasuk:

• Prinsip 3R: Prinsip 3R—Penggantian, Pengurangan, dan Penyempurnaan—memacu ke arah penyelidikan haiwan yang beretika.

• Penggantian: Di mana mungkin, penyelidik harus menggantikan model haiwan dengan kaedah alternatif, seperti kultur sel, simulasi komputer, atau model tisu manusia.

• Pengurangan: Bilangan haiwan yang digunakan dalam penyelidikan harus dikurangkan sambil memastikan kesahihan saintifik kajian.

• Penyempurnaan: Penyelidik harus menyempurnakan teknik eksperimen untuk mengurangkan penderitaan haiwan dan memperbaiki keadaan hidup mereka.

• Peraturan Kebajikan Haiwan: Penyelidikan haiwan yang etika dikawal oleh peraturan yang ketat untuk memastikan rawatan haiwan yang berperikemanusiaan. Di banyak negara, penyelidikan haiwan mesti mematuhi garis panduan nasional dan antarabangsa (seperti Akta Kebajikan Haiwan di AS dan Arahan 2010/63/EU di Kesatuan Eropah). Di Malaysia, semua penyelidikan yang melibatkan haiwan perlu mematuhi garis panduan Akta Kebajikan Haiwan 2015 yang telah berkuatkuasa pada 1 Julai 2017 (Animal Act Welfare 2015). Pelaku di bawah akta ini boleh dikenakan hukuman denda antara RM20,000 dan RM100,000 atau penjara hingga tiga tahun. Setiap institusi yang menjalankan penyelidikan haiwan mesti mempunyai Jawatankuasa Penjagaan dan Penggunaan Haiwan Institusi (IACUC) untuk menilai dan meluluskan protocol penyelidikan yang melibatkan haiwan. Ahli jawatankuasa ini mesti terdiri dari pelbagai latar belakang termasuk orang awam yang tidak terlibat dengan penyelidan haiwan bagi memastikan prosedur yang dicadangkan dapat difahami oleh masyarakat umum.

Justifikasi Penggunaan Haiwan: Penyelidik dikehendaki memberikan justifikasi saintifik yang kukuh untuk penggunaan haiwan dalam eksperimen. Manfaat potensi penyelidikan, seperti pengembangan rawatan yang menyelamatkan nyawa, mesti melebihi kos etika. Penyelidik juga perlu mempertimbangkan alternatif sebelum memilih untuk menggunakan haiwan.

Memastikan Rawatan Berperikemanusiaan: Garis panduan etika memerlukan supaya haiwan yang digunakan dalam penyelidikan diberi rawatan dengan penuh perhatian dan hormat. Ini termasuk memberikan perumahan yang sesuai, makanan, dan penjagaan perubatan, serta menggunakan kaedah yang paling tidak invasif. Ubat penghilang rasa sakit dan anestesia digunakan dalam prosedur untuk memastikan haiwan mengalami penderitaan yang minimum.

Kesimpulan

Penyelidikan haiwan telah memainkan peranan yang penting dalam kemajuan sains dan perubatan, menyumbang kepada penemuan besar dalam memahami biologi manusia, mengembangkan rawatan baru, dan meningkatkan penjagaan kesihatan. Walaupun terdapat pertimbangan etika, prinsip 3R dan rangka kerja pengawalseliaan yang ketat membantu memastikan penggunaan haiwan yang wajar, berperikemanusiaan, dan bertanggungjawab. Seiring dengan kemajuan teknologi, penyelidik juga sedang meneroka alternatif kepada model haiwan, seperti sistem organ-on-a-chip dan kecerdasan buatan. Walau bagaimanapun, peranan penyelidikan haiwan dalam memahami penyakit kompleks dan mengembangkan kaedah rawatan penyakit kemungkinan besar akan terus penting pada masa depan.

---